Samkvæmt skilgreiningu þjóðminjalaga þá eru fornleifar allar leifar fornra mannvirkja og annarra staðbundinna minja sem menn hafa gert eða manna verkverk eru á, og eru 100 ára eða eldri. Sem dæmi um fornleifar eru nefndar:

• búsetulandslag, byggðaleifar, bæjarstæði og bæjarleifar ásamt tilheyrandi mannvirkjum og öskuhaugum, húsaleifar hvers kyns, svo sem kirkna, bænahúsa, klaustra og búða, leifar af verbúðum, naustum, verslunarstöðum og byggðaleifar í hellum og skútum;
• vinnustaðir þar sem aflað var fanga, svo sem leifar af seljum, verstöðvum, bólum, mógröfum, kolagröfum og rauðablæstri;
• gömul tún- og akurgerði, áveitumannvirki og leifar eftir veiðar til sjávar og sveita;
• gamlir vegir, stíflur, brýr, vatnsvöð, varir, hafnir og bátalægi, slippir, ferjustaðir, kláfar, vörður og vitar og önnur vega- og siglingamerki ásamt kennileitum þeirra;
• virki og skansar og önnur varnarmannvirki;
• gamlir þingstaðir, meintir hörgar, hof og vé, brunnar, uppsprettur, álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð;
• áletranir, myndir eða önnur verksummerki af manna völdum í hellum eða skútum, á klettum, klöppum eða jarðföstum steinum og minningarmörk í kirkjugörðum;
• haugar, dysjar og aðrir greftrunarstaðir úr heiðnum eða kristnum sið;
• skipsflök eða hlutar úr þeim.

Samkvæmt 13. grein þjóðminjalaga skal finnandi fornleifa sem áður voru ókunnar tilkynna um fundinn til Fornleifaverndar ríkisins svo fljótt sem unnt er. Þessi skylda nær líka til landeiganda og ábúanda um leið og þeir fá vitneskju um fundinn. Í 13. grein segir einnig að ef “fornleifar finnast við framkvæmd verks skal sá sem fyrir því stendur stöðva framkvæmd uns fengin er ákvörðun Fornleifaverndar ríkisins um hvort verki megi fram halda og með hvaða skilmálum.” Tilkynna skal um fundinn til:

 

Fornleifavernd ríkisins

Suðurgötu 39

101 Reykjavík

Sími: 555 6630

fornleifavernd@fornleifavernd.is

 

Einnig er hægt að fylla út form á heimasíðu sjá: http://www.fornleifavernd.is/index.php?pid=31

 

Í þjóðminjalögum 2001/107, 10. grein, kemur skýrt fram að enginn, hvorki landeigandi, ábúandi né nokkur annar má spilla, granda, breyta, hylja, laga eða aflaga né flytja úr stað fornleifar nema með leyfi Fornleifaverndar ríkisins. Forsenda þess að geta verndað fornleifar og koma í veg fyrir að framkvæmdaraðilar brjóti óafvitandi lög með því að skemma fornleifar er að hafa vitneskju um tilvist og staðsetningu fornleifanna. Því var einnig sett í þjóðminjalög ákvæði þess efnis að skylt “er að fornleifaskráning fari fram áður en gengið er frá svæðisskipulagi, aðalskipulagi eða deiliskipulagi eða endurskoðun þess og skal sá sem ber ábyrgð á skipulagsgerð í samræmi við skipulagslög standa straum af kostnaði við skráninguna.” Nokkuð hefur verið um það að sveitarfélög eða aðrir hagsmunaaðilar hafi fengið styrki úr fornleifasjóði og fleiri sjóðum til fornleifaskráningar (sjá kaflann um styrki).

Í 1. kafla þjóðminjalaga segir að þjóðminjar “... teljast þær minjar er varða menningarsögu Íslendinga sem ákveðið hefur verið að varðveita í Þjóðminjasafni Íslands, í byggðasöfnum eða með friðlýsingu.” Hvað fornleifar varðar eru þjóðminjar friðlýstar fornleifar.

Allar fornleifar á Íslandi eru friðaðar en einungis hluti þeirra hlýtur eða hefur hlotið friðlýsingu. Samkvæmt þjóðminjalögum teljast allar minjar sem eru 100 ára og eldri til fornleifa. Fornleifavernd ákveður hvaða fornleifar skulu friðlýsa. Friðlýsing getur náð til nánasta umhverfis friðlýstu minjanna en einnig má friðlýsa samfelld svæði. Friðlýsinguna ber að birta í Stjórnartíðindi þar sem ytri mörk eru tilgreind með nákvæmum hætti. “Þeim minjum, sem friðlýstar eru, skal fylgja 20 metra friðhelgað svæði út frá ystu sýnilegu mörkum fornleifa og umhverfis nema kveðið sé á um annað.”

Fornleifarannsóknir vegna framkvæmda, þ.e.a.s rannsóknir sem gerðar eru vegna þess að fornleifar þurfa að víkja vegna hvers konar byggingaframkvæmda og annarra framkvæmda sem hafa jarðrask í för með sér, eru greiddar af framkvæmdaraðila.  Hægt er að sækja um styrki til slíkra rannsókna úr Fornleifasjóði.

 

Fornleifarannsóknir sem gerðar eru í vísindalegum tilgangi eru yfirleitt fjármagnaðar með styrkjum. Helstu innlendu styrktaraðilar fornleifarannsókna eru Fornleifasjóður og Rannís(Rannsóknarmiðstöð Íslands). Einnig er hægt að sækja í ýmsa erlenda sjóði (HÍ: handbók um styrki).

 

Björgunarrannsóknir eru unnar á vegum Fornleifaverndar ríkisins.

 

 

Nei, ekki við leit að forngripum. Í þjóðminjalögum kemur skýrt fram að notkun málmleitartækja eða annars tækjabúnaðar við leit að forngripum í jörðu er óheimil nema með sérstöku leyfi.

Þegar forngripir finnast sem liggja eða legið hafa í jörðu skal finnandi tilkynna Fornleifavernd ríkisins fundinn svo fljótt sem við verður komið. Ekki skal hagga við fundinum nema það sé bráðnauðsynlegt til að koma í veg fyrir að hann spillist eða fari forgörðum.

Forngripir eru lausar fornminjar, einstakir hlutir, 100 ára og eldri. Undir þetta falla allir munir sem menn hafa notað eða mannaverk eru á og einnig leifar af líkömum manna og dýra sem finnast í fornum haugum, dysjum eða leiðum.

Einungis menntaðir fornleifafræðingar hafa leyfi til að stjórna fornleifauppgreftri. Sækja þarf um sérstakt leyfi til Fornleifaverndar ríkisins á þar til gerðum eyðublöðum.

Fornleifavernd ríkisins fjallar um og veitir leyfi til allra staðbundinna og tímabundinna fornleifarannsókna. Fornleifavernd ríkisins er söfnum og öðrum hlutaðeigandi aðilum til ráðgjafar um varðveislu og kynningu menningarsögulegra minja er heyra undir starfssvið hennar. Fornleifavernd ríkisins hefur eftirlit með öllum fornleifarannsóknum og er hlutaðeigandi aðilum til ráðgjafar um skráningu, rannsóknir og varðveislu fornleifa.

Rannsóknir á fornleifum sem eru í hættu vegna ágangs náttúrunnar, eða sem hafa óvænt komið upp vegna jarðrasks.